OCHRONA PRZECIWSŁONECZNA

Podstawowe zasady ochrony przeciwsłonecznej

• Unikaj nadmiernej ekspozycji na słońce, szczególnie w godzinach 10:00-16:00. Rekomendowane jest unikanie sztucznych źródeł promieniowania UV, takich jak solaria oraz lampy UV!
• Noś odpowiednie ubranie: koszule z długimi rękawami, długie spodnie, kapelusz, czapkę z daszkiem, okulary przeciwsłoneczne.
• Gdy przebywasz na dworze, aplikuj krem z filtrem UV co 2 godz. Pierwsze nałożenie powinno nastąpić 15–30 min. przed wyjściem z domu. Nakładaj krem zawsze od razu po kąpieli, spoceniu i wytarciu skóry ręcznikiem.
• Przy dłuższym pobycie w warunkach plenerowych stosuj wodoodporne (water resistant), nowoczesne preparaty ochronne UVA/UVB z SPF co najmniej 30.
• Podczas jednej aplikacji używaj 30-35 ml preparatu na całe ciało. Kremy nakładaj zarówno na skórę eksponowaną na promieniowanie UV, jak i przykrytą ubraniem.
• Zwracaj uwagę na wskaźnik ochrony przeciwsłonecznej kremów z filtrami (sun protection factor – SPF). Wiosną i latem wskazane jest stosowanie preparatów o SPF ≥ 30, a w okresie jesienno-zimowym ≥ 15.

Promieniowanie ultrafioletowe – dlaczego tak ważna jest skuteczna ochrona p/słoneczna?

Promieniowanie ultrafioletowe (ultraviolet radiation – UVR) stanowi niewielką część promieniowania elektromagnetycznego emitowanego przez słońce i składa się z trzech długości fal: UVC, UVB i UVA.  Jego właściwości biologiczne i oddziaływanie na skórę przyczyniają się do przyspieszonego starzenia się skóry, powstawania zmian przednowotworowych oraz nowotworów skóry.  Dlatego tak ważne, a wręcz konieczne jest stosowanie skutecznej fotoochrony, zwłaszcza w warunkach zwiększonej ekspozycji na światło słoneczne, jak i w codziennym życiu – nie tylko będąc na urlopie.

W przeciwieństwie do UVB, promienie UVA odgrywają większą rolę w procesie starzenia się poprzez zdolność do głębszego przenikania do skóry właściwej. Mają też zdolność pośredniego uszkadzania DNA komórek poprzez nasilanie syntezy wolnych rodników tlenowych. Promienie UVB powodują również uszkodzenie DNA oraz powstawanie fotoproduktów, głównie dimerów tyminowych. Zarówno UVB, jak i UVA nasilają ekspresję genu supresorowego P53, przez co mają zdolność do promowania skórnego  nowotworzenia  i stresu oksydacyjnego. Promienie UVB stanowią ok. 5% całego ultrafioletu docierającego do Ziemi, ale ich efekty biologiczne są bardziej wyrażone niż efekty UVA. Największe natężenie UVB jest w godzinach okołopołudniowych, podczas gdy natężenie UVA utrzymuje się na stałym poziomie przez cały dzień. Promienie UVB w naszej szerokości geograficznej występują jedynie w miesiącach wiosenno-letnich i wówczas biorą udział w niezwykle ważnym procesie biologicznym, jakim jest synteza witaminy D w skórze. Promienie UVA przechodzą swobodnie przez szyby samochodowe i okienne, które są nieprzepuszczalne dla UVB. Ta informacja jest istotna z punktu widzenia osób z fotodermatozami oraz przyjmujących leki fotouczulające, gdyż za te reakcje w większości odpowiada właśnie promieniowanie UVA. Osoby te powinny koniecznie stosować fotoochronę również w domach czy podczas jazdy samochodem, także w miesiącach zimowych.

Jakie znaczenie ma fototyp skóry?

Fototyp skóry jest przydatnym klinicznie narzędziem oceniającym nadwrażliwość na promieniowanie ultrafioletowe. Niestety, im niższy jest fototyp, tym większa indywidualna predyspozycja do oparzenia i wyższe ryzyko rozwoju nowotworu skóry. W przypadku osób posiadających ciemnobrązowe lub czarne zabarwienie skóry ryzyko oparzenia jest niewielkie, natomiast rozwoju raka skóry - niskie.

Tab. 1  Fototypy skóry wg Fitzpatricka

3. Jakie są korzyści ze stosowania kremów ochronnych z filtrami UV?

Rolą kremów ochronnych jest zapobieganie szkodliwym efektom zdrowotnym wywoływanym przez promieniowanie ultrafioletowe. Zostało udowodnione, iż regularne stosowanie preparatów ochronnych zawierających filtry UV redukuje ryzyko rozwoju czerniaka, raka kolczystokomórkowego skóry oraz wpływa na zahamowanie rozwoju rogowacenia słonecznego . Udowodniono także skuteczność fotoprotekcji w opóźnianiu zjawiska fotostarzenia skóry. Co więcej, ochrona skóry przed powstaniem rumienia poprzez prawidłowo stosowaną fotoprotekcję jest też niezmiernie ważna ze względu na uznanie oparzenia skóry za czynnik ryzyka rozwoju czerniaka.  Jednak warunkiem efektywności kremów jest ich prawidłowe stosowanie.

3a. A więc jak prawidłowo stosować kremy z filtrem UV?

Prawidłowe nałożenie kremu z filtrem nie polega na wyłącznie jednorazowym nałożeniu na skórę, lecz jego powtarzanej aplikacji, nie rzadziej niż co 2 godziny. Niestety, większość z nas o tym zapomina oraz nakłada na skórę zbyt cienką warstwę kremu. Pierwsze nałożenie preparatu z filtrem UV powinno nastąpić mniej więcej 15 do 30 minut przed wyjściem z domu. Krem należy nakładać w odpowiedniej ilości, tj. 2 mg/cm2 skóry. Amerykańska Akademia Dermatologii rekomenduje, aby objętość ok. 30 ml lub objętość kremu mogącą zmieścić się w ręku stosować jednorazowo na powierzchnię całej skóry. Inna reguła nazwana jest zasadą łyżeczki od herbaty, tj. 1 łyżeczka od herbaty kremu (ok. 5 ml) powinna być stosowana na twarz, głowę i szyję, 1 łyżeczka na każde ramię i przedramię, 2 łyżeczki na tułów (przód i tył) i po 2 łyżeczki na każdą nogę.

3b. Jakie są rodzaje filtrów przeciwsłonecznych występujące w preparatach fotoprotekcyjnych?

Wyróżniamy filtry UV organiczne (chemiczne) lub nieorganiczne (fizyczne, mineralne), które mogą pochłaniać lub odbijać promieniowanie ultrafioletowe.

• Filtry organiczne występują w postaci płynnej lub stałej i mają zdolność absorbowania fotonów z promieni UVB i UVA i zamiany pochłoniętej energii w ciepło. Jest pięć podstawowych typów filtrów chemicznych: pochodne kwasu 4-aminobenzoesowego (PABA), benzofenony, salicylany, cynamoniany i inne.
• Filtry nieorganiczne (fizyczne) to cząsteczki, które odbijają i rozpraszają fotony UV. Należą do nich: tlenek cynku oraz dwutlenek tytanu. Filtry fizyczne mają dużo mniejszy potencjał alergizujący, dlatego też są zalecane osobom z tendencją do alergii i skórą wrażliwą, a także dzieciom.

3c. Co oznacza skrót SPF?

SPF (ang. sun protecor factor) to wskaźnik ochrony przeciwsłonecznej, który służy do oznaczenia stopnia ochrony przed promieniowaniem UVB. Wskaźnik ten wyznaczany jest jako stosunek minimalnej dawki promieniowania (MED) powodującej rumień na skórze chronionej danym preparatem do minimalnej dawki promieniowania (MED) wywołującej rumień na skórze niechronionej. Uproszczając SPF 50 oznacza, że u osoby stosującej kosmetyk o takim wskaźniku ochrony przeciwsłonecznej do oparzenia dojdzie po 50-krotnie dłuższym czasie niż bez zastosowania filtra (przy założeniu stałego natężenia promieniowania w czasie ekspozycji).

Pod względem jakości ochrony rozróżnia się stopnie ochrony:

• słaby (SPF 2–6)
• średni (SPF 8–12)
• wysoki (SPF 15–25)
• bardzo wysoki (SPF 30–50)
• ultrawysoki (SPF > 50).

Nie zalecane jest stosowania preparatów fotoprotekcyjnych o SPF < niż 15.

3d. Czy regularne stosowanie kremów z filtrem UV nie wpłynie negatywnie na syntezę witaminy D?

Istotnie, witamina D jest syntetyzowana w skórze pod wpływem ekspozycji na UVB. Jednak w badaniach klinicznych wykazano, że nawet długoterminowe stosowanie filtrów fotoochronnych nie wpływa negatywnie na syntezę witaminy D, nie sprzyja rozwojowi osteoporozy ani wtórnej nadczynności przytarczyc. Ze względu na negatywne działanie promieniowania ultrafioletowego na zdrowie człowieka nie rekomenduje się wydłużania czasu pobytu na dworze w celu nasilenia syntezy witaminy D. Natomiast w przypadku jej niedoborów zaleca się suplementację doustną, zwłaszcza w populacji dziecięcej.

3e. Jak stosować preparaty ochronne u dzieci?

Skóra niemowląt i małych dzieci do 3. roku życia jest jeszcze cienka i ma mniejszą zawartość melaniny. Ponadto wykazuje zwiększoną utratę wody z naskórka i niedojrzałość immunologiczną. Promienie UV zdecydowanie głębiej przez to przenikają do skóry dziecka i wywołują więcej efektów negatywnych. U noworodków zdecydowanie  łatwiej dochodzi do oparzeń słonecznych. Uważa się, że niemowlęta zdolność do pigmentacji posłonecznej uzyskują dopiero w 30.–45. dniu życia, dlatego istnieją rekomendacje, w których nie zaleca się bezpośredniej ekspozycji na słońce dzieciom przed ukończeniem 6 miesiąca życia. Niemowlętom, które skończyły 6 miesiąc życia zaleca się maksymalne unikanie takiej ekspozycji, przebywanie w cieniu i stosowanie na całą skórę kremów z filtrami UVB/UVA z SPF co najmniej 30, natomiast u niemowląt oraz dzieci z jasnym fototypem lub skórą atopową preparaty z SPF 50+. U najmłodszych dzieci preferowane są filtry fizyczne, zaś u dzieci powyżej 2 roku życia dopuszczalne jest stosowanie kosmetyków zawierających także filtry chemiczne. Preparaty fotoprotekcyjne powinny być aplikowane (w ilości 2 mg/cm2)  na skórę całego ciała dziecka, zwracając szczególną uwagę na eksponowane części ciała – małżowiny uszne, kark, ramiona, powierzchnie grzbietowe rąk i stóp.

4. Jakie są inne metody fotoprotekcji?

Odzież ochronna, nakrycie głowy i okulary z filtrem UV.

Odpowiednie ubranie jest nieodłącznym elementem prawidłowej fotoprotekcji i szczególne znaczenie ma u osób z wybitną fotonadwrażliwością, czyli np. u pacjentów z podostrą postacią skórną tocznia rumieniowatego lub chorujących na fotodermatozy. Zgodnie ze standardami europejskimi odzież ochronna powinna być wykonana z materiału mającego współczynnik ochrony przed UVR (ultraviolet protection factor – UPF) przynajmniej 40.  Jego wartość opisuje głównie ochronę przed UVB i wywołaniem oparzenia skóry. Większość odzieży dającej ten wskaźnik ochrony jest gruba, w ciemnych kolorach i zazwyczaj nie nadaje się do stosowania w miesiącach wiosenno-letnich. Obecnie dostępne są specjalne środki piorące zawierające dodatki mające zdolność pochłaniania UVR. Dzięki ich zastosowaniu istotnie wzrasta wskaźnik UPF, nie zmieniają one ani faktury, ani koloru tkaniny, natomiast ich 5-krotne zastosowanie może zwiększyć UPF nawet o 400% .

Okulary przeciwsłoneczne są bardzo ważnym elementem fotoprotekcji, chronią przed szkodliwym wpływem UVR na narząd wzroku i przed rozwojem takich chorób, jak zaćma, świetlne zapalenie rogówki, pterygium (skrzydlik), retinopatia słoneczna czy pingueculae (tłuszczyk). Zaobserwowano, że regularne stosowanie okularów przeciwsłonecznych może skutecznie zmniejszyć liczbę zachorowań na zaćmę. Rekomenduje się używanie okularów z szerokimi oprawkami, zachodzącymi na skroń i z soczewkami, które absorbują fale ultrafioletowe do 400 nm. Zaleca się stosowanie okularów posiadających europejskie certyfikaty.

Zalecane jest stosowanie nakryć głowy z jak najszerszym rondem -  kapelusze z rondem szerszym niż 7,5 cm zapewniają ochronę skóry nosa rzędu SPF 7, policzków – SPF 3, szyi – SPF 5 i brody – SPF 2. Kapelusze z rondem mniejszym (2,5–7,5 cm) dają ochronę skóry nosa rzędu SPF 3, policzków – SPF 2 i brody SPF 0. Kapelusze i czapki z rondem lub daszkiem węższym niż 2,5 cm zapewniają ochronę nosa rzędu SPF 1,5, a innych regionów twarzy – SPF 0.

Odpowiedzi na wyżej wymienione pytania pochodzą z:

1. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego.

Część 1: Promieniowanie ultrafioletowe i preparaty zawierające filtry UV

Joanna Narbutt1, Hanna Wolska2, Andrzej Kaszuba1, Andrzej Langner2, Aleksandra Lesiak1, Joanna Maj3,

2. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego.

Część 2: Stosowanie preparatów zawierających filtry UV. Joanna Narbutt1, Hanna Wolska2, Andrzej Kaszuba1, Andrzej Langner2, Aleksandra Lesiak1, Joanna Maj3, Waldemar Placek4, Adam Reich3,5, Lidia Rudnicka2, Barbara Zegarska6